Սկիզբը՝ թիվ 5-6 (2010 Մարտ Ա-Բ)
Ստեղծագործությունները
Տխրությամբ սկսված անուրջները մեկը մյուսի ետեւից ներկայացնում են այն հոգեվիճակները, որոնք առաջացրել են այդ տխրությունը: Դա մե՛կ հեռացած սերն է, մե՛կ մահվան շունչը, որ հայտնվում է աշնան բազմապիսի պատկերներով, մե՛կ լքված սրտի անծայր կարոտը… Մարդու էությունը տարրալուծված է հավերժության մեջ, եւ բանաստեղծությունից բանաստեղծություն դա ինքնագտնումի եւ ինքնամբողջացման հնարավորություն է: Այդպիսին է «Սարի հետեւում շողերը մեռան…» բանաստեղծությունը.
Սարի հետեւում շողերը մեռան,
Անուշ դաշտերը պատեց կապույտ մեգ.
Տխուր երեկոն զարկել է վրան.
– Սիրտս կարոտով կանչում է քեզ՝ ե՛կ:
Խորհրդավոր է երկինքն երազուն.
Վարսաթա՜փ ուռի, դողդոջո՜ւն եղեգ.
Արծաթ խոսքերով աղբյուրն է խոսում.
– Սիրտս կարոտով կանչում է քեզ՝ ե՛կ:
Ծաղիկներն ահա քնքուշ փակվեցին,
Բացվեցին երկնի ծաղիկներն անհաս.
Սեւ տագնապները իմ սիրտը լցրին.
– Արդյոք ո՞ւր ես դու, իմ անուշ երազ:
Սիրտ իմ, այդ ո՞ւմ ես դու իզուր կանչում,
Տես՝ գիշերն անցավ, աստղերը մեռան:
Մենավոր իմ սիրտ, մոլորված թռչուն,
Կարոտիդ կանչը չի հասնի նրան:
Բանաստեղծության առաջին տողերն արդեն իսկ հուշում են, որ պահը իրիկնաժամ է՝ «Սարի հետեւում շողերը մեռան…», դաշտերին իջել է կապույտ մշուշ, եւ հանկարծ մի այնպիսի պատկեր, որ միայն բնաշխարհի տեսողական զգացողությամբ կարելի է ընկալել. «Տխուր երեկոն զարկել է վրան»: Ինչպե՞ս կարող է երեկոն զարկել վրան: Իսկ դրա գաղտնիքն այն է, որ մթնշաղն իջնում է դաշտերի վրա՝ հեռվից սարերն ու բլուրները նմանվում են տարածության մեջ կանգնած վրանների: Երեկոն տխուր է (կապույտ գույնը նաեւ տխրության խորհրդանշանն է), որովհետեւ մենավոր սիրտը կարոտով սպասում է մեկին եւ կանչում է՝ եկ:
Տխրության հոգեբանական ապրումները խորանում են աշնանային պատկերներով՝ «Վարսաթա՜փ ուռի, դողդոջո՜ւն եղեգ»: Աղբյուրի կարկաչը արծաթ խոսքի է նմանեցվում, որովհետեւ արծաթը ոչ միայն ցայտող ջրի գույնն է, այլ ոսկուն հակադիր սառը գույն: Այդ խոսքն ազնիվ է, որովհետեւ ազնիվ է արծաթը՝ որպես մետաղ, այս դեպքում՝ համեմատության եզր: Ու վերստին հոգու նույն կանչը, որ արդեն վերածվում է կրկներգի:
Դաշտերում փակվում են ծաղիկները, որովհետեւ մութի մեջ այլեւս չեն երեւում նրանց գույները, եւ բացվում են երկնային ծաղիկները, այսինքն՝ աստղերը: Կարոտը դառնում է անհուսություն եւ տագնապ, որովհետեւ ում կանչում էր՝ չկա: Պահի հոգեբանական անորոշությունը վերածվում է հռետորական հարցումի. «Արդյոք ո՞ւր ես դու, իմ անուշ երազ…»:
Ավարտվող օրվա մեջ այլեւս սպասելու անհուսությունից բանաստեղծը խոսք է ուղղում իրեն. «Սիրտ իմ, այդ ո՞ւմ ես դու իզուր կանչում…»: Այս ընթացքում ժամանակ է անցնում, գիշերը դառնում է առավոտ, որովհետեւ երկնքում աստղեր են մարում (մեռնում): Եվ պարզ է դառնում, որ այս հոգեվիճակի մեջ նա եղել է թե՛ երեկ, թե՛ նախորդ օրը, որը, ահա, կրկնվում է այսօր, կկրկնվի նաեւ վաղը: Բանաստեղծը վերագտնում է իրեն մենության դատապարտված («Մենավոր իմ սիրտը…») վիճակում, մոլորված թռչունի պես, որը չի գտնում իր բույնը: Եվ սա դատապարտված վիճակ է, հավիտենական սպասումի պահ է, որովհետեւ կարոտի կանչը «չի հասնի նրան»:
Բնության մեջ մարդը ապրեց իր հոգեբանական ամենաթանկ ու նվիրական պահերից մեկը. այն պետք է լիներ կարոտի կանչին հաջորդող հանդիպումը, որը, սակայն, չկայացավ:
Ձեւավորվում է Տերյանի քնարերգության հիմնական տրամադրություններից մեկը, որը անհասանելի սերն է:
Այդ սիրո առջեւ բանաստեղծի կյանքն է՝ որպես «մի լուսեղեն հեքիաթ», «հեռվում անհայտ կորած մի հեզ լույս», որը ցնորք աղջկա համար հավետ անծանոթ տաճարում «Կանթեղի պես առկայծում է քո դիմաց»:
Հաջորդում է «Fatum» բանաստեղծությունը՝ նրբագեղ ապրումների մի շղթա, որի մեջ սիրատենչ հոգիները նմանվում են երկնքում շողացող աստղերի, որոնք, ավա՜ղ, հեռու են իրարից.
Կախարդական մի շղթա կա երկնքում՝
Աներեւույթ, որպես ցավը խոր հոգու.
Իջնում է նա հուշիկ, որպես իրիկուն,
Օղակելով լույս աստղերը մեկ-մեկու:
Մեղմ գիշերի գեղագանգուր երազում՝
Այն աստղերը, որպես մոմեր սրբազան,
Առկայծում են կարոտագին երազուն՝
Հավերժաբար իրար կապված ու բաժան:
Ես ու դու էլ շղթայված ենք իրարու,
Կարոտավառ երազում ենք միշտ իրար,
Միշտ իրար հետ, բայց միշտ բաժան եւ հեռու,
Աստղերի պես եւ հարազատ եւ օտար…
Բնության եւ մարդկային հոգու կախարդիչ մի պահ է. երկնքում աստղերի աներեւույթ շղթան նմանեցվում է խոր հոգու ցավին: Խոր հոգի արտահայտությունը այստեղ շատ բան է ասում՝ «խոր» մակդիրով մերժելով պարզունակ ու թեթեւ ապրումները: Այդ աներեւույթ շղթան կախարդական է, որն իջնում «հուշիկ, որպես իրիկուն»՝ երկնքում միավորելով վառվող աստղերի լույսը: «Հուշիկ» բառն այստեղ նշանակում է աննկատ, կամաց-կամաց, հանդարտ, անաղմուկ: Այս նրբությունը պայմանավորված է նաեւ նրանով, որ գիշերը մեղմ է՝ «գեղագանգուր» երազների մեջ: Գեղագանգուր՝ գեղեցիկ գանգուրներով կարող է լինել կապույտ երկինքը, բայց այստեղ երազներն են գեղագանգուր, որ կարող է նշանակել գեղեցիկ, ճոխ ու շքեղ: Գիշերվա նիրհի անհուն երազի մեջ աստղերը վառվում են «որպես մոմեր սրբազան», որոնք ե՛ւ կապված են իրար, ե՛ւ բաժան են: Գիշերվա եւ վառվող սրբազան մոմերի պատկերը կարող է հիշեցնել նաեւ միջնադարյան տաղերգություններից ծանոթ պատկերները, գիշերը՝ մի մեծ տաճար, աստղերը՝ այս տաճարի մեջ վառվող սրբազան մոմեր, եւ բանաստեղծը՝ մի խորունկ հավատացյալ, որի հավատը սերն է:
Այդ կախարդական շղթայի մեջ են նաեւ «ես»-ն ու «դու»-ն, որոնք, սրբազան մոմերի պես կարոտից վառվելով, երազում են իրար, բայց նույն այդ մոմ-աստղերի պես բաժան են եւ հեռու, հարազատ են եւ օտար:
«Մթնշաղի անուրջների» բոլոր բանաստեղծությունները եղերերգեր են (էլեգիա), որոնք այս դեպքում ունեն խորոապես անձնական բովանդակություն: Եվ պատահական չէ, որ շարքի հաջորդ բանաստեղծությունը վերնգրված է «Էլեգիա» եւ սկսվում է «Մեռնում է օրը…» կիսատողով, որի անմիջական շարունակությունը հետեւյալ պատկերն է՝ «Իջավ թափանցիկ / Մութի մանվածքը դաշտերի վրա»: Առանձնացնենք «Մութի մանվածք» արտահայտությունը եւ համեմատենք «Fatum» բանաստեղծության «Մեղմ գիշերների գեղագանգուր երազում» պատկերի հետ: Արդյոք «Մութի մանվածքը» եւ գեղագանգուրը պատկերի տրամաբանությամբ իրար չե՞ն լրացնում: Այստեղ բանաստեղծն ասես համակերպված լինի իր վիճակի հետ, որ գիշերվա լռության մեջ, երբ չկան ոչ մի շարժում եւ ոչ մի հնչյուն, երբ եղեգն անգամ կանգնած է «անդողդոջ», ասում է ինքն իրեն. «Ես կանգնած եմ լուռ, անչար է հոգիս, / Թախիծս խաղաղ անուրջի նման…»: Անուրջի նման խաղաղ թախիծ՝ սա ոչ միայն հպանցիկ տրամադրություն է, այլեւ կայուն հոգեվիճակ, որով ապրում է բանաստեղծության քնարական հերոսը:
Այս հոգեվիճակի կայուն խորհրդանշաններից է աշնան պատկերը, որը առկա է թե՛ այս եւ թե՛ այլ շարքերի բազմաթիվ բանաստեղծությունների մեջ՝ «Աշնան երգ», «Աշնան մեղեդի», «Աշնան տրտմություն», «Աշուն», «Աշնան գիշեր», «Աշնան առավոտու երգ», «Աշնան», «Անդարձություն» («Շրջում եմ…»), «Շշուկ եւ շրշյուն», «Ցուրտ հոկտեմբերն է ծեծում իմ դուռը…», «Ոսկեհանդերձ երկար եւ միգասքող…», «Աշուն է. օրերը ցրտում են…», «Հոկտեմբերին», «Նստել այստեղ, անվերջ նայել ու նայել…», «Երգն այս անզոր եւ անզարդ…», «Աշուն» («Պուրակն է ժպտում ոսկե զարդերով»): Աշնանային բնապատկերով է սկսվում «Պետերբուրգ» բանաստեղծությունը. «Մառախուղը ծանր ու մռայլ բոլորած, / Ցուրտ կրակներ՝ ահաբեկ ու դողդոջուն…»: Աշունը Տերյանի համար ամենուր է…
«Աշնան երգ»: Սա աշնանային տրամադրություններով գրված բանաստեղծություններից մեկն է: Ինչպես մթնշաղն օրվա վերջին է, իրիկնամուտը՝ գիշերից առաջ, այդպես եւ աշունը բնության վերջին պահն է՝ ձմեռնամուտից առաջ, եւ դրանով իսկ շատ հոգեհարազատ է նրան՝ իր թափվող տերեւներով, դալուկ գույներով, մշուշոտ եղանակով, միալար անձրեւ օրերով…
Ցրտահա՜ր, հողմավա՜ր,
Դողացին մեղմաբար
Տերեւները դեղին,
Պատեցին իմ ուղին…
Ճաճանչներըս թոշնան…
Կակաչներըս աշնան –
Իմ խոհերը մոլար՝
Ցրտահա՜ր, հողմահա՜ր…
Կրակներըս անցան,
Ցուրտ ու մեգ է միայն…
Անուրջներս երկնածին
Գնացի՜ն, գնացի՜ն…
Տերյանն ստեղծել է ե՛ւ հոգեբանական վիճակ, ե՛ւ աշնանային գեղանկար, ե՛ւ մեղմ երաժշտության ներդաշնակություն: Այստեղ ամեն ինչ շատ միաձույլ է. ե՛ւ բնանկարը, ե՛ւ հոգենկարը՝ թափվող դեղին տերեւներ, մարող ճառագայթներ («ճաճանչ» նշանակում է ճառագայթ, շող, ցոլք, փայլ), հանգած կրակներ, ցուրտ ու մշուշ եւ քնարական հերոսի հուսաբեկ կերպարը, որի խոհերը եւս ցրտահար ու հողմահար են՝ աշնան տերեւների նման, որի անուրջները եւս գարնան ցոլուն շողերի նման մարել են արդեն:
Երկանդամ անապեստները հիշեցնում են թափվող տերեւների կշռույթը: Դրան նպաստում է նաեւ կից հանգավորումը:
Անցած գնացածը դառնում է երազելի ժամանակ եւ վերածվում հուշի ու հիշողության: Անցյալի ցավը, աղջկա մերժումն անգամ նրա համար օրհնյալ է, ինչն էլ դրդում է ստեղծելու «քաղցր ցավ» արտահայտությունը՝ որպես կյանքում հանդիպած մեկ ակնթարթի երջանկություն:
Աշնանային թախծոտ երաժշտությունը շարունակվում է եւ «Աշնան մեղեդի» բանաստեղծության մեջ դառնում սառը աշնան «պաղ, միապաղաղ» ստվերների շարք, հոգին պարուրող «անուրախ անհանգստություն», ինչը վերստին ցավեցնում է նրա հիվանդ հոգին, եւ բանաստեղծն ասում է. «Իմ հոգու համար չկա արշալույս – / Անձրե՜ւ է, աշուն…»: Մեկ ուրիշ անգամ՝ «Իմ հոգու մեջ է՛լ / Աշուն է իջել անամոք լացով, / Իմ հոգու մեջ է՛լ…»:
Այս տխուր հոգեբանական ապրումների մեջ բանաստեղծը խոսում է իր մահվան մասին, ուզում է ձուլվել անէանալ մարող բնության մեջ. «Ինձ թաղեք, երբ տխուր մթնշաղն է իջնում…»: Այնուհետեւ.
Իմ շիրմին դալկացող ծաղիկներ ցանեցեք,
Որ խաղաղ ու հանդարտ մահանան.
Ինձ անլաց թաղեցեք, ինձ անխոս թաղեցեք.
Լռությո՜ւն, լռությո՜ւն, լռությո՜ւն անսահման…
Մահվան տեսիլքն անէանում է, եւ բանաստեղծը վերստին բացում է իր հոգին՝ ասելու, թե ինչո՞ւ է մահվան սպասում: Մարդիկ շատ են, բայց պաղ, այսինքն՝ օտար եւ անհաղորդ, որոնց մեջ` «Որպես տրտում / Անապատում», նա միայն երազում է «Մենակությո՜ւն, / Մենակությո՜ւն…», քանի որ նրա ուրախությունը մեռել է, բախտը՝ անվերադարձ լքել… Նրա ճանապարհին «Մենակությունն է քարի պես լռում…»:
Խաղաղ իրիկնաժամի երազանքի մեջ բանաստեղծը մերժում է ցերեկվա դաժան աղմուկը, քանի որ հոգին ծարավի է նուրբ շշուկների: Այդ պահերին են ծնվում այնպիսի քնարական պատկերներ, որպիսիք են. «Նա ուներ խորունկ երկնագույն աչքեր, / Քնքուշ ու տրտում, որպես իրիկուն…» («Ցնորք»), «Մութը հյուսում է տրտմության ժանյակ…» («Թովիչ քնքշությամբ»), «Մի քնքուշ լույս կա իմ հոգու համար / Ամեն ինչ ունի չըմբռնող մի կյանք…» («Հուշերի երկնքում»):
Շարունակելի
Դավիթ ԳԱՍՊԱՐՅԱՆ
Բանասիրական գիտ. դոկտոր, պրոֆեսոր
