Սկիզբը՝ 2012 Օգոստոս Բ
Պետրոս Հռոմկլայեցին, որ հայտնի էր նաեւ Քյություր մականունով, աչքի էր ընկնում անհանգիստ բնավորությամբ եւ անհագ ձգտումներով ու լավ չէր նայում Կոլոտի՝ այդչափ երկար պատրիարքությանը՝ փակելով ուրիշների ճանապարհը դեպի պատրիարքություն։ Վիլնյովը հացկերույթի ժամանակ մեկական ծոցի ժամացույց էր նվիրել երկու պատրիարքներին, բայց Քյություրին չէր տվել։ Քյություրը դա լավ առիթ համարեց մեկնաբանելու, թե Մայր Աթոռը Կոլոտի սադրանքների պատճառով արհամարհված է, եւ հարձակում սկսեց Կոլոտի դեմ, որի պաշտոնազրկումից կարող էր օգտվել։ Թերեւս դա գալիս էր դեռ Սիմեոն Երեւանցու ժամանակներից, երբ վերջինս վատ էր տրամադրված Կոլոտի նկատմամբ։ Քյություրը կարողացավ ոտքի հանել ծագումով բուն հայաստանցի մեծամեծներին, որոնք առանձնահատուկ դիրք էին որդեգրել՝ Երեւանի խանությունը կրկին պարսկական տիրապետության տակ անցնելով։ Ֆրանսիայի դեսպանն էլ Կոլոտից պահանջում էր նրան զսպել եւ Կ. Պոլսից վտարել։ Դա ժողովրդի երկպառակության առիթ դարձավ։ Հայտնվեցին Կոլոտին պատրիարքությունից հեռացնելու կողմնակիցներ, որոնք խմբակցություն կազմեցին։ Դրանից խիստ անհանգստացած՝ Շղթայակիրը, չնայած հիվանդ էր, եկավ Մայր եկեղեցի եւ մեծամեծներին ու ժողովրդին հավաքելով՝ հորդորեց ետ կանգնել երկպառակությունից եւ կարողացավ խաղաղություն հաստատել։ Քյություրը, իր անհաջողությունը տեսնելով, մեղա եկավ, իսկ Կոլոտը կարողացավ դեսպանին համոզել, որ այդ դիպվածին կարեւորություն չտա։ Դեսպանը գոհ մնաց միջադեպի նման ավարտից եւ իր աջակցությունն ապահովեց հույների դեմ պայքարում։ Նա 1737 թվի մարտի սկզբներին իր ընտանիքով այցելեց Ղալաթիայի Սբ Լուսավորիչ եկեղեցին՝ լատին մեծամեծներով, որպեսզի լատինամետ հայերը նույնպես հաճախեն հայոց եկեղեցիներ։ Ապրիլի 8-ին Վիլնյովը գնաց Ղալաթիայի լատինական Սբ Բենեդիկտոս եկեղեցին եւ փափագեց տեսնել Սբ Լուսավորիչ եկեղեցու թափորը եւ Լատին Եկեղեցու կողմից պատիվ տվեց։ Երկու կողմերն էլ աշխատում էին օգտվել այդ մերձեցումից եւ լուծել իրենց խնդիրները. լատինները ձգտում էին իրենց դիրքն ուժեղացնել Երուսաղեմում, իսկ հայերը՝ վերջ տալ ներքին ընդվզումներին։
Կոլոտի այս հաշտարար քաղաքականությունը, սակայն, մյուս կողմից քաջալերում էր հայ լատինամետ եկեղեցականներին, որպեսզի փորձեն իրենց գործունեությունը տարածել հայերի շրջանում։ Ուստի օգտվելով այն հանգամանքից, որ հայերը շփվում էին լատինների հետ, սովորելու ձգտումով ավելի ընդլայնեցին իրենց կապերը։ Հատկապես այդ նպատակին էին ծառայում Մխիթարյան եւ Անտոնյան նորակազմ միության անդամները, որոնք մոլեռանդորեն քարոզում էին եւ բացատրում, թե Հայոց Եկեղեցին ու հայադավանությունը Հռոմի Եկեղեցուց ու հռոմեադավանությունից օտար չեն, որ հիմնավորապես նույնն են, չնայած կան թյուրիմացություններ, որոնց ուղղելը հայադավանության էությունը չի խախտի, այլ մեծապես կօգնի, որ հայերը ձեռք բերեն պապականության հզոր պաշտպանությունը, ինչպես նաեւ՝ եվրոպական տերությունների հովանավորությունը։ Որ իբր հայերը վերակենդանության հնարավորություն կստանան եւ նյութական բարօրություն։ Մխիթար Սեբաստացին, օգտվելով Վենետիկի դիրքից ու ընձեռած հնարավորություններից, կաթոլիկամետ հրատարակությունները շատացնում էր եւ ցրում հայության շրջանում՝ հրատարակությունների ճակատին դրոշմելով հայոց կաթողիկոսի անունը, որ դրանք ավելի ընդունելի լինեն։ Գրքի ծարավ հայերն ստանում էին այդ հրատարակությունները եւ անուղղակիորեն հայտնվում դրանց ազդեցության ներքո։ Մյուս կողմից Մխիթարն իր մի շարք աշակերտներին քարոզչության էր ուղարկում Արեւելք։ Նրանցից էին Եղիա Մարտիրոսյանը, Հովհաննես Սիմոնյանը, Մանվել Խուբիարյանը եւ Ստեփանոս Պետրոսյանը, որոնք քարոզեցին Կ. Պոլսում եւ գավառներում։ Նույնիսկ պատմվում էր, թե Գաբրիել Կարնեցին վիճաբանել է ջահկեցի ունիթորների հետ՝ պաշտպանելով Հայոց Եկեղեցու սկզբունքների վավերականությունը։ Ավելորդ է խոսել լեհական եւ հունգարական գաղթավայրերում քարոզչության մասին, քանի որ դրանք հարաբերություններն արդեն պաշտոնապես խզել էին Արեւելքի հետ։
Եթե որեւէ մեկը ծանոթանա մինչեւ 1737 թվականը Վենետիկում տպագրված գրքերի ցուցակին, ապա կտեսնի, որ հրապարակությունները հիմնականում կրոնական բնույթ ունեն։ Բացառիկ հիշատակության է արժանի 1733 թվի Աստվածաշնչի պատկերազարդ ու շքեղ տպագրությունը, բայց դա էլ լատինականով աղավաղված Ոսկանյան օրինակն էր եւ ոչ թե մեր նախնիների կատարած ընտիր թարգմանությունը, որ ուսումնասիրողների կողմից ստացել է «թագուհի թարգմանութեանց» անվանումը։
Անտոնյանները գործում էին Արեւելքում եւ մոտիկից շփվում էին ժողովրդի հետ, առավելապես՝ Ասորիքի, Միջագետքի եւ Կիլիկիայի թեմերի հետ, որտեղից էլ իրենք էին։ Այստեղ լատինասիրությունը հին ավանդույթներ ուներ՝ դեռեւս Ռուբինյանների, Հեթումյանների ու Լուսինյանների ժամանակներից։ Դրան նպաստում էր Աբրահամ Արծիվյան եպիսկոպոսի ներկայությունը, որը որպես հյուր էր վանք եկել եւ այնուհետեւ ճանաչվել իրենց թեմակալ առաջնորդ, քանի որ իրենք Բերիայի կամ Հալեպի վիճակից էին։ Արծիվյանն իր միաբանությունից մարդիկ էր ուղարկում գաղտնի, որ մխիթարեն Բերիայի լատինամետներին։ Այդ մասին վկայել է ինքը՝ 1727 թվի սեպտեմբերին գրած նամակում։ Առաքվածներից ակտիվ գործունեություն ծավալեցին հատկապես Հակոբ Հովսեփյան եւ Իսահակ Բարսեղյան հայրերը, որոնք 1730 թվին նախ Հռոմ գնացին, որպեսզի պապին բացատրեն իրենց՝ արդեն նամակով հայտնած ձեռնարկի մասին։ Հետո անցան Վենետիկ՝ Խաչատուր Կարնեցի վարդապետի մոտ ուսանելու։ 1732 թվին նրանք հրաման ստացան անցնել օսմանյան մայրաքաղաք, իսկ այնտեղից էլ գնալ Անկյուրիա՝ որպես հռոմեադավանության քարոզիչներ։ Կաթոլիկությունն Անկյուրիայում էլ սկսել էր արմատներ ձգել, եւ հայտնվել էին հրապուրվողներ, որոնք կուզենային ունենալ իրենց քահանան, որի երեսը հինգ տարուց ի վեր չէին տեսել։ Այդ բացը լրացնելու համար լատին եպիսկոպոսի կարգադրությամբ հայր Հովսեփը եւ հայր Իսահակը 1733 թվականի կողմերը մայրաքաղաքից մեկնեցին Անկյուրիա։ Նրանք մնացին երեք տարի եւ կազմակերպեցին լատինամետներին։ Հռոմեադավանության քարոզին անուղղակիորեն մեծապես նպաստեց նաեւ Կոլոտի հաշտարար կեցվածքը։ Դրան նպաստում էր նաեւ շատ հայ եկեղեցականների դյուրահավատ եւ ոչ խորունկ մտածելակերը։ Օրինակ՝ Գաղատիայի առաջնորդ Մովսես Շիրինյան եպիսկոպոսը սիրով էր ընդունել Հռոմից եկած եւ լատինական կրթություն ստացած երկու հոգեւորականի՝ թույլ տալով նրանց ազատ գործել։ Ասվում էր, որ Մովսես առաջնորդը, նրան հետեւող մի եպիսկոպոս եւ չորս վարդապետ լիակատար տվել են հավատո դավանություն։ Բայց հազիվ թե այդպես էր, առավել եւս, որ պատճենը չկա։ Նա Հայոց Եկեղեցուց չհեռացավ եւ իր դիրքը չկորցրեց եւ ոչ էլ դիտողության արժանացավ ու իր պաշտոնում էլ մահացավ։ Նա պատվով հողին հանձնվեց 1735 թվին։ Նրան հաջորդ կամեցան Հակոբ Նալյանին, բայց Կոլոտը չուզեց նրան իրենից հեռացնել, ուստի փոխանորդ նշանակեց Պետրոս Բահատուրյան վարդապետին՝ բնիկ անկյուրիացի։ Գաղատացի Եղիա Գյուլապյանը, որ ունիթոր էր, խնդիրներ հարուցեց՝ առաջ բերելով խռովություններ։ Հակոբը եւ Իսահակը 1736-ին թողեցին Անկյուրիան եւ հեռացան, սակայն հռոմեադավանության հետեւորդները բավական շատացել էին, եւ ներքին հուզումներ եղան, ժողովուրդը երկփեղկվեց, եւ Անկյուրիայի 7 եկեղեցիներից 4-ն ընկան հռոմեադավանների ձեռքը։ Կոլոտը, չկամենալով երկու Եկեղեցիների միջեւ կայացած հաշտությունը խախտել, հաշվի առնելով Բահատուրյանի տկարությունը եւ չուզելով հեռացնել Նալյանին, Անկյուրիա ուղարկեց եպիսկոպոս Սարգիս Սարաֆյանին, որը Կեսարիայի առաջնորդությունը թողած՝ դեգերում էր Կ. Պոլսում։ Վերջինս չէր ուղարկվի, անշուշտ, հռոմեադավաններին զսպելու համար, եթե ճանաչված լիներ որպես հայտնի հռոմեադավան, ինչպես ուզում էին տեսնել լատինամետները։
Այսպիսին էր կացությունն արեւմտահայերի մոտ, իսկ Արեւելյան Հայաստանում շարունակվում էին Աբրահամ Կրետացու ու Նադիր շահի բարեկամական հարաբերությունները, որի վերջին արտահայտությունը եղավ կաթողիկոսի Թավրիզ մեկնելը։ Հարկ է նշել, որ լինելով արեւմտահայ՝ Աբրահամ Կրետացին թուրքահայերի գործերով երբեք չէր զբաղվել։ Նա այնպես էր գրավված Նադիրով, որ կարծես, նրանից բացի, աշխարհում ոչ մեկին չէր ուզում տեսնել։ Ճիշտ է՝ հայկական շարժումը մարել էր, բայց երեւի դրա մասին հիշելը վտանգավոր էր, քանի որ Մուղանից Արցախի վրայով վերդառնալիս նա ոչինչ չի ասում հայերի ապստամբության ու կռիվների մասին։ Հայ զինվորականության վերջին խլյակները մտել էին ռուսական ծառայության մեջ։ Եվ նրա մոտ միայն Լազար Խրիստոֆորով զորավարի մասին ենք հիշատակություն գտնում՝ 1734 թվի հունիսի 26-ին։ Այդ նույն թվականին Իվան Կարապետով անունով գնդապետը, որ հետամուտ էր հայերի՝ Ռուսաստանում հաստատվելուն եւ բազմանալուն, այդ խնդրով դիմում է Աննա կայսրուհուն եւ իր համար գեներալի աստիճան է խնդրում։ Այս ձեւով 1735 թվին հայ գաղթականների ձեռքով հիմնվում է Ղզլար քաղաքը։ Օրիի գործակից Մինաս Տիգրանյան եպիսկոպոսն այլեւս մոռացված էր, քանի որ նա ապրում էր Հայաստանի վերակենդանացման գաղափարներով։ Եվ իզուր էր նա 1736 թվի մարտին ընդարձակ տեղեկագիր մատուցում՝ հիշեցնելով հին գործերը եւ հին խոստումները։ Բայց ո՛չ Ռուսական կայսրությունը եւ ո՛չ էլ ռուսական ծառայության անցած հայերն այլեւս չէին հետաքրքրվում նրանով։ Նա փափագում էր Ռուսաստանի հայերի առաջնորդ դառնալ, եւ անհայտ է, թե ինչու Կրետացին անգամ դրա համար չի միջնորդել։ Բանն այնտեղ է հասնում, որ ծերացած եպիսկոպոսը հռոմեադավան դառնալու մտքեր է ունենում։ Նա հուսաբեկ կնքում է իր մահկանացուն։ Իրենց երջանիկ էին զգում ռուսական ծառայության անցած Խրիստոֆորովն ու Կարապետովը։ Վերջինս 1744 թվին դեռ կենդանի էր։
Աբրահամ Կրետացու կյանքի վերջին հինգ ամիսների մասին ոչինչ հայտնի չէ։ Թավրիզից հետո նրա առողջությունը խիստ վատացավ, եւ 1737 թվի ապրիլի 18-ին նա մահացավ ու թաղվեց Ս. Շողակաթի եկեղեցու գավթի ձախ կողմում։ Այդ ժամանակ նա հավանաբար 80-ամյա ծերունի էր, ինչպես ենթադրում է Մ. Օրմանյանը։ Կրետացին երբեմն կոչվել է նաեւ Թրակացի, Թեքիրդաղցի կամ Ռոդոսթոցի՝ կապված իր առաջնորդության վայրի հետ։ Նա պաշտոնավարեց Ռոդոսթոյում 25 տարի՝ 1709-1734 թիվը՝ թողնելով գովասանքի արժանի հիշատակ։ Առանձին շինարարություն չի կատարել, քանի որ ժամանակ չունեցավ եւ անընդհատ Նադիրի հետ էր։ Սիմեոն Երեւանցու խոսքերով՝ նա շատ արի էր եւ գործում էր հօգուտ Սուրբ Աթոռի եւ ազգի։ Նա այդ անհանգիստ ժամանակներում ապահովեց Մայր Աթոռի անվտանգությունը եւ ունեցվածքը։ Շատերին ազատեց մահվանից, շատերին փրկեց կախաղանից, շատերի աչքերն ու ականջներն ազատեց բրելուց եւ կտրելուց, բազմաթիվ իսլամացածների վերադարձրեց քրիստոնեության։ Քանի որ նրա ոչ մի խնդրանքը Նադիրը չէր մերժում, հաճախ պարսիկ մեծավորները նրան էին դիմում, որ նա իրենց համար բարեխոսի Նադիրի մոտ։
Բաբկեն ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆ
ՀՀ ԳԱԱ թղթակից անդամ, պրոֆեսոր
Քրիստոնյա Հայաստան 