Գրական երկնակամարում դեռեւս կան փայլուն ու լուսավոր աստղեր, որոնց անունները մինչեւ հիմա էլ գրական աշխարհին մնում են անծանոթ: Երեւի շատ քչերը գիտեն, թե ով է Եղիշե Դուրյանը, ում ժամանակին մեծ գնահատական է տվել արեւմտահայ խոշորագույն գրող, գրականագետ, թատերագիր Հակոբ Օշականը:
Ե. Դուրյանի պայծառ անունը ստվերում մնալու հարցի պատասխանը միանշանակ է. մեղավորը ժամանակն էր: Ո՞վ կհամարձակվեր խոսել կամ գրել սքեմավոր բանաստեղծի մասին. լեզուն դեմ կառներ սրածայր մկրատի….: Հիմա անցել են այդ դժխեմ ժամանակները:
“Սկյուտարի սոխակի” կրտսեր եղբայրը` Եղիշե (Միհրան) Աբրահամի (Զըմպայան) Դուրյանը, ծնվել է 1860 թվականին Կ. Պոլսի Սկյուտար թաղամասում, դարբնի ընտանիքում: Սովորում է ծննդավայրի Հայոց ազգային ճեմարանում:
Կարդում էր գիշեր ու զօր: Խորանում, քաջագիտակ է դառնում հայ ժողովրդի պատմության, մատենագրության, գրաբարի ուսումնասիրության մեջ: Ուսնելու ընթացքում ստեղծագործում է: Շրջապատի ընկերները կռահում են նրա ապագան: Առաջին ինքն է գրում վաղամեռիկ բանաստեղծ ավագ եղբոր տապանագիրը՝ առանց խորհելու, թե հասարակության ուշադրության կարժանանա՞ այն, թե ոչ:
Աստ հանգչի մարմին
Պետրոս Դուրյան,
Որ քսանամյա էջ ի գերեզման,
Երկաթագործի սա ծնավ որդի,
Բանաստեղծ թըռյալ ի կենաց աստի:
Ճիշտ է, որ այս քառատողում չկա բանաստեղծական արվեստ, բայց չէ՞ որ հետագա քերթողի առաջին ճիչն է, առաջին թոթովանքը, եւ ո՞վ կմտածեր, որ հետո նա կհաջորդեր մածատաղանդ Պետրոս եղբորը:
Ընդունակ ու առաջադեմ աշակերտը կրոնական ազգային վարժարանն ավարտելուց հետո դառնում է կուսակրոն, աստիճանաբար բարձրանում եւ 1896-ից նա արդեն Հայ Առաքելական Եկեղեցու արքեպիսկոպոս էր: 1904-1908-ին նշանակվում է Զմյուռնիայի (այժմ` Իզմիր)՝ այդ նշանավոր նավահանգստային առեւտրական քաղաքի առաջնորդը, որի վարած ճկուն ու նուրբ քաղաքականությունից զգուշանում է անգամ թուրքական իշխանությունը… 1909-1910-ին միաձայն ընտրվում է Կ. Պոլսի պատրիարք, 1911-21-ին զբաղվում է ուսուցչությամբ` Կ. Պոլսի հայկական դպրոցներում: 1921 թվականին ընտրվում է Երուսաղեմի հայոց պատրիարք եւ պաշտոնավարում մինչեւ կյանքի վերջը:
Ե. Դուրյանը ոչ միայն կրոնական, քաղաքական գործիչ էր, այլեւ պատմաբան, մատենագիր, կրոնագետ, հրապարակախոս, բանասեր-լեզվաբան, բանստեղծ ու հմուտ թարգմանիչ: 1880 թվականին, երբ դեռ քսան տարեկան էր, Կ. Պոլսում լույս է տեսնում նրա առաջին ուսումնասիրությունը` “Ընթացքի գրոց բարբառ” խորագրով- (մաս. 2.1883), 1882- ին` “Ընտիր ասացվածք օտարազգի ականավոր անձանց, կենսագրական համառոտ տեղեկությամբ” դիմանկարային ծավալուն ժողովածուն: 1885-ին հրատարակում է “Պատմության հայ մատենագրության ի վաղ ժամանակաց մինչեւ մեր օրերն” մեծարժեք ուսումնասիրությունը, որն ընդգրկում է հայ գրականության պատմությունը գողթան երգերից մինչեւ 19-րդ դարի վերջը: Այն երկար ժամանակ Կ. Պոլսի եւ Երուսաղեմի հայկական դպրոցների անզուգական դասագիրքն էր: 1886-ին հրատարակում “Բառագիտության կամ ութ մասունք բանի հայերեն քերականության” լեզվագիտական արժեքավոր աշխատությունը, որը մի քանի անգամ հրատարակվում եւ վերահրատարակվում է: Նրա գրչին են պատկանում “Պատմություն հայ մատենագրության”, “Հայոց հին կրոնը կամ հայկական դիցաբանություն” ազգային արժեք ներկայացնող գործերը:
Ե. Դուրյանը գրում է նաեւ կրոնաբարոյական, խրատադաստիարակչական սքանչելի, արժեքավոր բանաստեղծություններ: Որպես գիտնական գրող՝ իրար ետեւից լույս են տեսնում նրա ստեղծագործությունները` “Հովվական սրինգ”, “Վարդապետական քերթվածքներ”, “Տոհմայինք”, “Դրվագներ մանուկ Հիսուսի կյանքեն” եւ “Քանդակներ անապատական կյանքե” գրական արժեք ունեցող ժողովածունները, որոնց մեջ առավել հիշարժան է “Հովվական սրինգը” (1909) եւ ավելի ուշ` “Սրբազան քնար” (1936 թ. ետմահու) լիակատար ժողովածուն:
Անհատի պաշտամունքի եւ լճացման տարիներին բնորոշ մտածելակերպը ոչ աշխարիկ գրականության նկատմամբ, կիրառվող ստերիոտիպերը ծանր հետք են թողել կրոնական գրականության զարգացման վրա: Ահա, թե ինչու Դուրյանի ժառանգությունը չի դարձել խոր ու համակողմանի ուսումնասիրության առարկա, ընթերցողների լայն շրջանի, ողջ հասարակության սեփականությունը, չի հրատարակվել մայր հայրենիքում:
Դուրյանի տարերքը գրականությունն էր, կրոնական աշխարհը, Եկեղեցին, երկնավոր Բարձրյալը, բարոյական մաքրությունը: Նրա աշխարհըմբռնումն ու բանականությունը, առավել եւս միստիկ երուսաղեմական միջավայրը ստիպում են բանաստեղծին հավատալ, որ քրիստոնեական սերն ի վիճակի է փրկելու կործանիչ չար արհավիրքներից ոչ միայն հայ ժողովրդին, այլեւ համայն մարդկությանը, չնայած որ առօրյա կյանքն այլ բան էր հուշում…
Նա կարողանում է վեր բարձրանալ անձնական ցավ ու կսկիծից, վերացական աշխարհից, ապրում է նաեւ աշխարհիկ կյանքի, հայրենիքի հոգսերով: Նրա հայրենասիրական ստեղծագործության լավագույն նմուշներից է “Պատերազմ Վարդանանց” պոեմատիպ երկարաշունչ բանաստեղծությունը, ուր օրհնում, օրհներգում է քաջամարտիկ Ղեւոնդ Երեցին, տաղանդաշատ ու մեծ դիվանագետ զորահրամանատար Վարդան Մամիկոնյանին եւ մյուս նահատակված հերոսներին: Նա խիստ խարազանում է դավաճաններին, հազար երանի է տալիս նրանց, որոնք քաջամահ եղան հանուն սրբազան հայրենիքի, վասն հայ ազգի:
Այդ առթիվ գրում է.
Իսկ օրհնյալ է այն եւ միշտ կենդանի,
Հազար ես կտամ նրանց երանի,
Որ յուր հայրենյաց փրկության համար
Կեսըն դիապաստ ընկան շնչասպառ…
“Սրբազան քնարի” մեջ ամփոփված է նաեւ “Հովվական սրինգ” քեթվածների ժողովածուն, որն ընդգրկում է 32 բանաստեղծություն, որոնց մեծ մասի մեջ կրոնաբարոյական, դաստիարակչական անսքող միտում կա: Օրիանակ` “Կը սիրես զիս” բանաստեղծության մեջ Հիսուսի եւ Պետրոս առաքյալի երկխոսությունն է:
Շատ հուզիչ ու համոզիչ, արդիական է “Անառակը” աստվածաշնչական փոքրիկ պատումը, որ դարձրել է չափածո: Հայտնի անառակ որդին երկար դեգերումներից հետո հոգնատանջ ու հոգեմաշ գալիս ընկնում է հոր ոտքերն ու ներողություն խնդրում, զղջում արածի համար, խոստովանում, որ հոր անեծքի պատճառով օտար ափերում հաջողություն չի գտել, անխնա մսխել է ունեցածը եւ դարձել խոզարած…
Անեծքդ, հա՛յր, գոհար քարերս
դարձուց խեցի,
Անեծքդ, հա՛յր, փոխեց կընդդրուկս
անարդ գուղցի,
Անեծքդ, հա՛յր, փոխեց ոսկիս մութ
պղնձի,
Բայց քանի որ շամբուղ կուռք մը
պետք է ինձի,
Ես պղնձով ալ պատրանքներըս ձուլեցի:
Մեծ արժեք ունեցող “Սրինգը” բանստեղծության մեջ հեղինակը խոսում է եղեգնյա սրնգի հետ: Նա անապատի ամայության մեջ բուսած եղեգը դարձրել է մարդկանց հետ խոսող, նրանց հուզող գործիչ:
Կարելի է առանձնացնել “Էմաուսի ճամփորդները”, “Հուդայի համբույրը”, “Ետեւես եկուր”, “Խաչը”, “Օշական”, (Մ. Մաշտոցին ձոնված) եւ այլ խոսուն վերնագրերով բանաստեղծությունները, որոնք, իրոք, արդիական ու արվեստի գործեր են, ուր արծարծվում են դավանաբանական, կրոնախրատական, բարոյախոսական զանազան հետաքրքիր հարցեր, որոնք հեղինակի աշխարհընբռնման ընդհանուր ուղեգիծն են: Այս երկու հատորյակների մեջ անսքող երեւում է իսկական Դուրյան բանաստեղծը, որը միաժամանակ ապրում է այժմեական հոգսերով եւ ժողովրդի խոր ցավերով: Նրա բանաստեղծությունները սփյուռքահայության կրոնական եւ աշխարհիկ գրականության դասագրքերից չեն բացակայել երբեք:
Արժեքավոր են Ե. Դուրյանի թարգմանչական գործերը: Նա հսկայածավալ աշխատանք է կատարել. գրաբարից աշխարհաբարի է փոխադրել հայ երաժիշտ եւ երգահան, մատենագիր, բանաստեղծ ու քաղաքական գործիչ, շնորհաշատ Ներսես Շնորհալու լավագույն բանաստեղծությունները` “Առավոտ լուսո”, “Աշխարհ ամենայն”, “Այսօր անճառ”, “Նորաստեղծյալ” եւ այլն:
Նա ծանրակշիռ թարգմանություններ է կատարել ֆրանսիական դասական 30 մեծանուն հեղինակներից` Վ. Հյուգոյից, Բուալոյից, Լամարթինից, Ալբեր Սամենից, Լքոնթ դը Լիլից, Ֆրանսուա Գոբեից, Ժոզե Մարիայից, Էմիլ Վերհառնից եւ ուրիշներից:
Բանաստեղծ, կրոնաքաղաքական մեծ գործիչ, հոգելույս Եղիշե արք. Դուրյանը վախճանվել է 1930 թվականին եւ թաղվել Երուսաղեմի Սբ Հակոբյանց վանքի գավթում: Հարկ ենք համարում նշել, որ Դուրյանների երրորդ եղբայրն արքեպիսկոպոս Ղեւոնդ Դուրյանն է (1879-1933), ով հոգեւոր պաշտոններ էր վարել Կ. Պոլսում, Զմյուռնիայում եւ Մանչեստրում:
Գեւորգ ՎՐԹԱՆԵՍՅԱՆ
Այգեշատի միջնակարգ դպրոցի
ուսուցիչ
ԵՂԻՇԵ ԴՈՒՐՅԱՆ
ԽԱՉԸ
Թե պաշտումի թափն ունենաս`
Տերն զույգ մը թեւ քեզի կըտայ,
Որպեսզի իր ուժը անհաս
Սավառնացնես երկրի վրա:
Թե տեսիլներ ունենաս դուն`
Հայտնություն մ’ալ քեզի կըտա,
Որպեսզի իր կամքն արթուն
Հանդիսացնես երկրի վրա:
Թե բարձունքե մ’խոսիս իր հետ`
Ինքը քեզի շեշտ մը կըտա,
Որպեսզի իր խոսքը հավետ
Արձագանքես երկրի վրա:
Եթե մըտնես իր ամպի մեջ`
Ինքը քեզի շանթ մը կըտա,
Որպեսզի իր վրեժն անշեջ
Փայլատակես երկրի վրա:
Իսկ իր լույսին թե երթաս մոտ`
Ինքը քեզի ջահ մը կըտա,
Որպեսզի իր փառքն անաղոտ
Վարդավառես երկրի վրա:
Թե համբուրվես հետն իր վերքին`
Ինքը քեզի կյանք մը կըտա,
Որպեսզի իր շունչն անգին
Ոգեւորես երկրի վըրա:
Ու այդ ուժը, այդ կամքն ու խոսք,
Այդ կայծն ու վրեժ, այդ փառքը սոսկ,
Այդ շնորհն ու շունչ, այդ հույսն համայն
Քեզի տրված խաչն է միայն:
1905 թ.
ՎԻՃԱԿԸ
Երանի՜ այն աղքատներուն,
Որոնց հոգվույն մաքրահարդար`
Երկնքի սուրբ արքայությունն
Արժանի վարձքն է ու դադար:
Երանի՜ է ողորմածին,
Որ կըսփոփե որբն ու թշվառ.
Ողորմությունն է իր բաժին`
Իբր անկորուստ շահավճար:
Երանի՜ է նրանց հավետ,
Որ սիրտ ունեն սուրբ ու արդար,
Պիտի տեսնեն երանավետ
Իրենց պաշտած Աստվածն ու հայր:
Երանի՜ նրանց, այո՛,
Որ իղձերով խաղաղարար`
Անբիծ որդիքն են Աստուծո,
Այն է իրենց կոչումն հարմար:
Երանի՜ է հալածվողին
Արդարության տենչով համառ.
Պիտի հարթվի նրա ուղին
Դեպի բարձունքն երկնակամար
— Չէ՜ր այն վիճակն ինձի համար:
ՀՈՒԴԱՅԻ ՀԱՄԲՈՒՅՐԸ
Անոր համբույր չուներ
Սյուքի մը մեղմ շոշափը,
Որ հըծծումով մը սիրույն
Կըշըշընջա սոսափը:
Անոր համբույրը չուներ
Բույրի մը մեղկ այն թափը`
Որ շուրթերու օրորին
Հետ կը խառնե իր մրափը:
Անոր համբույրը չուներ
Խանդի մի խինդն ու ծափը,
Որ սրտերու տրոփումին
Հետ կը թընդե իր դափը:
Անոր համբույրը չուներ
Շողի մը բորբ շառափը,
Որ բիբերուն կը թափե
Հալումներու տարափը:
Ո՜վ պիղծ համբույր, որ գըրգըռեց
Ստվերներու կըլափը…
Լույսին ընդհենգ գըրկելով
Մոլուցքի խեղդն ու խափը,
Մշտագիշեր խարխափը:
Քրիստոնյա Հայաստան 